Wat staat de energietransitie in de weg?
Een langzamere transitie vanwege de beperkte netwerkcapaciteit wordt versterkt door de mismatch tussen de tijd die nodig is voor de uitbreiding van het netwerk en de tijd die nodig is voor elektrificatie of de uitrol van hernieuwbare energie. Ondertussen zijn kwetsbaarheid voor onderbrekingen in de toeleveringsketen, inflatiedruk en stijgende financieringskosten enkele van de factoren die de business case voor hernieuwbare energie aantasten.
De transitie is een economisch breed proces waarbij een ontwikkeling in één deel direct of indirect van invloed is op de andere delen
Een langzamere transitie vanwege beperkte netcapaciteit wordt versterkt door de mismatch tussen de tijd die nodig is om netuitbreidingen te implementeren en de tijd die nodig is voor elektrificatie of de inzet van hernieuwbare energiebronnen
Kwetsbaarheid voor onderbrekingen in de toeleveringsketen, inflatiedruk en stijgende financieringskosten zijn enkele van de factoren die de business case voor hernieuwbare energiebronnen schaden
Het effect van beperkte infrastructurele capaciteit kan grensoverschrijdende effecten veroorzaken door de grensoverschrijdende transitie te beperken
Het beheren en coördineren van de snelheid van de transitie via verschillende kanalen is van cruciaal belang om onnodige vertragingen of afzwakken van stimulansen voor investeringen in schone technologieën te voorkomen
Overheden spelen een essentiële rol bij het beperken van het effect van knelpunten of nadelige veranderingen in het ondernemingsklimaat
Inleiding
Een transitie is per definitie een dynamisch proces dat tijd nodig heeft om tot stand te komen. Gezien de urgentie van klimaatmaatregelen wordt tijd echter een sleutelfactor voor een succesvolle energietransitie. De literatuur over de energietransitie benadrukt de noodzaak van het juiste beleid, dat verschillende marktdeelnemers stimuleert om investeringen in schone technologieën te stimuleren en emissiereducties en klimaatdoelstellingen te bereiken. Markten hebben echter tijd nodig om zich aan te passen en middelen en investeringen te herverdelen. Tijd die we niet hebben. Bovendien worden vertragingen door het ontstaan van knelpunten of onverwachte schokken onderschat, waardoor het risico bestaat dat landen de klimaatdoelstellingen niet tijdig en ordelijk halen. Dit rapport notitie belicht verschillende obstakels voor investeringen in hernieuwbare energie. We belichten de mogelijke gevolgen van de combinatie van beleid en knelpunten en sluiten af met aanbevelingen om deze problemen op te lossen.
Het effect van knelpunten
De transitie is een economisch breed proces waarbij een ontwikkeling in één deel direct of indirect van invloed is op andere delen. Sectorale knelpunten hebben dus niet alleen invloed op de overgang in de betreffende sector, maar werken ook door in andere sectoren.
Beperkte netcapaciteit
Een van de prominente knelpunten voor de energietransitie is de beperkte netcapaciteit, die niet alleen beperkingen oplegt aan de uitbreiding en uitrol van hernieuwbare energie, maar ook het elektrificatieproces ontmoedigt of uitstelt. De business case voor windenergie en zonne-energie van nutsbedrijven is gebaseerd op de mogelijkheid om deze projecten aan te sluiten op het elektriciteitsnet. Dit betekent dat bij gebrek aan geschikte netcapaciteit investeringen in hernieuwbare energie niet plaatsvinden. Op dezelfde manier wordt elektrificatie gestopt of uitgesteld als er geen goedkope hernieuwbare energie is. Bovendien worden projecten op het gebied van alternatieve brandstoffen die afhankelijk zijn van hernieuwbare energiebronnen, zoals groene waterstof, ook uitgesteld, wat gevolgen heeft voor de overgang van moeilijk te verminderen industrieën die geen andere alternatieve schone technologie hebben dan groene waterstof.
Voor windenergie staan er rijen aanvragen voor aansluiting op het elektriciteitsnet, wat samen met een al overbelast elektriciteitsnet de mogelijkheden voor aansluiting op het transmissienet beperkt voor nieuwe duurzame projecten. Dit probleem is in veel landen, zoals de VS, Nederland en het VK (1), aan de oppervlakte gekomen.
Voor zonne-energie was de energiecrisis een grote katalysator voor investeringen in gedistribueerde zon-PV. Dit was het meest zichtbaar in de drastische toename van de investeringen in zonne-energie vorig jaar.Echter, de snelle inzet van gedistribueerde zon-PV in combinatie met het ontbreken van netcapaciteit en opslag op netniveau, vertaalt zich in stroomstoringen en negatieve prijzen, waardoor de investeringsprikkels afnemen.
In grote delen van Nederland is het elektriciteitsnet zo vol dat er de komende jaren geen nieuwe grootverbruikers zoals bedrijven kunnen worden gevestigd, totdat de verzwaringen van het elektriciteitsnet gereed zijn of flexibeler gebruik wordt gemaakt van het net. Dit probleem wordt geïllustreerd in de rechtergrafiek in onderstaande figuur, die de regionale netcapaciteit voor nieuwe aansluitingen in Nederland weergeeft.
Over het algemeen wordt beperkte netwerkcapaciteit geassocieerd met lange vergunnings- en planningstijden en een oud netwerk. Bovendien is het proces van netwerkuitbreiding complex en zijn er veel (publieke en private) belanghebbenden bij betrokken op nationaal en regionaal niveau. Bovendien zijn er lange doorlooptijden voor de goedkeuring van netwerkprojecten door inefficiënte vergunningsprocedures, samen met de extra tijd die nodig is om nieuwe regelgeving aan te passen en na te leven. Al deze aspecten dragen bij tot de verlenging van de tijd die nodig is voor de planning en uitvoering van netwerkprojecten. Om precies te zijn, en volgens een vertegenwoordiger van het IEA, is de tijd die nodig is voor netuitbreidingsprojecten (gemiddeld 4 jaar) bijna twee keer zo lang als bijvoorbeeld voor andere hernieuwbare energieprojecten. Dat wil zeggen dat een langzamere overgang door onvoldoende netwerkcapaciteit wordt vergroot door de wanverhouding tussen de tijd die nodig is voor de uitbreiding van het netwerk en de tijd die nodig is voor elektrificatie of de uitrol van hernieuwbare energie.
Stijgende kosten en onderbrekingen in de toeleveringsketen
Andere kwesties die de business case voor schone technologieën ondermijnen, zijn de toegang tot en de kosten van financiering. Het huidige klimaat van hoge rentevoeten drijft de kosten van hernieuwbare projecten op en vermindert hun haalbaarheid. Er is sprake van een vicieuze cirkel waarbij de winstgevendheid van grote hernieuwbare projecten afhankelijk is van betaalbare financiering, terwijl de toegang tot dit soort financiering afhankelijk is van de winstgevendheid van deze projecten. Dit probleem wordt steeds zichtbaarder in de offshore windindustrie en zelfs voor gedistribueerde zon-PV, waar hogere financieringskosten een impact hebben op de betaalbaarheid van zon-PV voor kleine consumenten, terwijl tegelijkertijd veel offshore windbedrijven terugvallen op projecten en de hogere rente als een van de belangrijkste factoren aanvoeren. Bovendien zijn de stimulansen in de vorm van besparingen op energierekeningen, die werden uitgelokt door de hogere elektriciteitsprijzen, ook afgenomen, wat de adoptiegraad van zon-PV heeft verzwakt.
Bovendien zijn knelpunten en onderbrekingen in de toeleveringsketen ook een belangrijke reden voor vertragingen bij projecten en leiden ze tot terugval van investeringen in hernieuwbare energie. De afhankelijkheid van hernieuwbare technologieën van kritieke mineralen maakt ze bijvoorbeeld kwetsbaar voor een krap aanbod of schokken die de markten van deze materialen beïnvloeden. Daarnaast kan ook de schaarste aan geschoolde arbeidskrachten een beperkende factor zijn voor tijdige investeringen. Bij de aanzienlijke verduurzamingsinspanningen die geleverd moeten worden, zijn vakmensen voor de energietransitie essentieel, maar helaas moeilijk te vinden. In Nederland zijn de tekorten op de arbeidsmarkt in het algemeen groot, maar voor beroepen in de energietransitie-gerelateerde activiteiten zijn ze nog groter (). Dit komt boven op de inflatoire druk op verschillende inputs voor duurzame energie, waardoor deze investeringen buiten de perken zijn gebleven. Deze kwesties beginnen hun stempel te drukken op de winstgevendheid van schone energiebedrijven, zoals te zien is in de rechtergrafiek in het bovenstaande figuur. In het VK bijvoorbeeld werd in oktober 2023 niet geboden op de veiling voor offshore windparken, voornamelijk omdat de uitoefenprijs voor het Contract For Difference (CFD) geen rekening hield met de stijgende inflatiedruk op de productiekosten. De regering hield traag rekening met deze kostenontwikkelingsproblemen in de hele sector, waardoor de CFD-niveaus ver onder het niveau lagen dat nodig is om projecten rendabel te maken.
Tekorten op de arbeidsmarkt
Er zijn nog andere factoren die investeringen in hernieuwbare energie tegenwerken en de business case ondermijnen. De schaarste aan geschoolde arbeidskrachten kan bijvoorbeeld ook een beperkende factor zijn voor tijdige investeringen. Bij de aanzienlijke verduurzamingsinspanningen die geleverd moeten worden, zijn vakmensen voor de energietransitie essentieel, maar helaas moeilijk te vinden. In Nederland bijvoorbeeld zijn de tekorten op de arbeidsmarkt in het algemeen groot, maar voor beroepen in de energietransitie-gerelateerde activiteiten zijn ze nog groter, zoals te zien is in onderstaande figuur ().
Te snelle transitie
Het beheer van de snelheid van de transitie via verschillende kanalen is ook van cruciaal belang om onnodige vertragingen of om het afzwakken van stimulansen in schone technologieën te vermijden. Een groter aandeel hernieuwbare energiebronnen dat tegelijkertijd produceert, verhoogt bijvoorbeeld de frequentie van negatieve prijzen en verlaagt de capture rate, waardoor het rendement op investeringen en de stimulansen om te investeren afnemen. De capture rate is het deel van de prijs dat aan de producenten wordt terugbetaald. Dergelijke problemen kunnen bijvoorbeeld worden aangepakt door te investeren in batterijen of groene waterstof, wat ook illustreert hoe de energietransitie als geheel moet worden aangepakt in plaats van te focussen op individuele technologieën.
Potentiële overloopeffecten
De impact van de beperkte infrastructuurcapaciteit heeft niet alleen gevolgen voor de transitie in eigen land, maar kan ook de transitie over de grenzen heen beperken. De beperkte netwerkcapaciteit zou bijvoorbeeld de grensoverschrijdende transmissie en handel van hernieuwbare elektriciteit beperken. Ook zou een gebrek aan oplaadpunten voor elektrische voertuigen tussen landen investeringen in de elektrificatie van de transportsector kunnen vertragen. Het probleem van de beperkte netcapaciteit en het effect daarvan op de transitie begint zich al af te tekenen in veel Europese landen, zoals Nederland en Duitsland.
Daarnaast moeten we de bovengenoemde problemen ook bekijken in het licht van verschillend transitiebeleid. Koolstofbeprijzing heeft als belangrijkste functie het stimuleren van de overgang naar koolstofarme technologieën. Knelpunten hebben een negatieve invloed op de efficiënte werking van koolstofbeprijzing. In Europa is het EU-ETS bijvoorbeeld het vlaggenschip van het beleid om de Europese emissies in belangrijke emitterende sectoren te verminderen. EU-ETS is een 'cap and trade'-systeem, waarbij een emissieplafond in de loop van de tijd afneemt met een jaarlijkse lineaire reductiefactor (nu vastgesteld op 4,2%), wat leidt tot een stijging van de prijs van emissierechten die op zijn beurt industrieën stimuleert om schone technologieën te gebruiken. Een knelpunt dat de overgang in industrieën blokkeert terwijl de koolstofprijzen blijven stijgen, zou echter extra kosten voor bedrijven met zich meebrengen, waarbij het concurrentievermogen van deze bedrijven verslechtert zonder dat ze kunnen overschakelen op schone alternatieven. Dit laatste kan leiden tot faillissementen en zelfs een overgangscrisis of een zogenaamde wanordelijke overgang veroorzaken.
Aanbevelingen voor mogelijke oplossingen
Zelfs met steun in de vorm van subsidies zal de transitie niet doorgaan zolang er knelpunten zijn. Overheden hebben een essentiële rol in het beheren van de transitie en het verzachten van het effect van knelpunten of nadelige veranderingen in het ondernemingsklimaat. De EU-autoriteiten moeten bijvoorbeeld de prijs van de emissierechten (EUA's) onder controle houden door gebruik te maken van de marktstabiliteitsreserve totdat de knelpunten zijn opgelost of een opkomende schok voorbij is. Ook is een tijdige update voor beleidsniveaus, zoals de uitoefenprijs van CFD's, gezien de ontwikkelingen in de sector en de industrie essentieel om onnodige vertragingen en bijbehorende extra kosten te voorkomen. Bovendien zijn hervormingen nodig om de uitbreiding van beperkte netcapaciteit zo snel mogelijk te vergemakkelijken. Bijvoorbeeld het herontwerpen van veilingen, het versoepelen van de vergunningsprocedure en het afdwingen van kortere termijnen voor vergunningsaanvragen op nationaal en Europees niveau. Bovendien moeten de autoriteiten proactief te werk gaan om mogelijke knelpunten in het overgangsproces van tevoren te evalueren en te onderzoeken. Zo moet bijvoorbeeld de huidige regelgeving opnieuw worden bekeken vanuit het transitieperspectief om regelgevingsbarrières op te sporen die de invoering van schone technologieën kunnen belemmeren, hetzij direct, hetzij indirect door potentiële business cases te belemmeren die zouden kunnen worden nagestreefd in een meer ondersteunend of doeltreffender regelgevingskader. Daarnaast moeten op maat gemaakte opleidings- en omscholingsprogramma's voor werknemers in verzwakte industrieën verder worden ontwikkeld om te helpen voldoen aan de stijgende vraag van industrieën die een overgang nodig hebben.
Deze notitie maakt deel uit van een uitgebreidere publicatie die binnenkort verschijnt.