SustainaWeekly - Het netprobleem van Europa

Economie thema: Het coördineren van de snelheid waarmee de verschillende onderdelen van de energietransitie vorderen, is essentieel om knelpunten te voorkomen. De toename van de investeringen in netwerken moet vóór die van hernieuwbare energiebronnen of elektrificatie komen, aangezien de tijd die nodig is om netwerkuitbreidingen te plannen en uit te voeren langer is dan bij andere schone technologieën. Het vertragen van de investeringen in netwerken en netwerkuitbreidingen kan daarom het tempo van de transitie vertragen.

Sector thema: Het aantal geïnstalleerde warmtepompen in de gebouwde omgeving is sterk gestegen. Om de gestelde klimaatdoelen te halen, is dit en volgend jaar echter verdere opschaling nodig, terwijl het hogere installatietempo daarna moet worden vastgehouden. Verschillende beleidsmaatregelen moeten opschaling de komende jaren tractie geven. Maar momenteel zijn er nog te veel obstakels te overwinnen.

ESG in cijfers: In een vast onderdeel van onze Weekly presenteren we enkele grafieken met de belangrijkste indicatoren voor ESG-financiering en de energietransitie.

Overgangssnelheid en capaciteitsopbouw

• Er is een toename van alle hernieuwbare energie en elektrificatie-implementaties in Europa

• Coördinatie van de voortgangssnelheid van verschillende onderdelen van de energietransitie is essentieel om knelpunten te voorkomen en een soepele overgang te realiseren

• De toename van netwerkinvesteringen moet vóór die van hernieuwbare energiebronnen of elektrificatie komen, aangezien de tijd die nodig is om netwerkuitbreidingen te plannen en uit te voeren langer is dan bij andere schone technologieën

• Een langzamere overgang vanwege onvoldoende netwerkcapaciteit wordt versterkt door de discrepantie tussen de tijd die nodig is voor de uitbreiding van het netwerk en de tijd die nodig is voor elektrificatie of de uitrol van hernieuwbare energiebronnen

Energie transitie

De energietransitie wordt in de kern gedreven door beleid, technologische vooruitgang of een verandering in voorkeuren. Het is de bedoeling dat deze drijvende krachten de overstap naar hernieuwbare bronnen voor elektriciteitsopwekking vergemakkelijken, samen met de elektrificatie en efficiëntieverbeteringen voor eindverbruik en productieactiviteiten.

De dynamische aard van de energietransitie maakt het tot een behoorlijk complex proces, omdat er veel factoren tegelijkertijd veranderen. Een belangrijke factor bij het versnellen van de overgang is het versnellen van de inzet van schone technologieën om de benodigde capaciteit zo snel mogelijk op te bouwen. Een dergelijke verhoging van het investeringstempo kan echter ineffectief blijken als de bijbehorende infrastructuur ontbreekt of niet sneller groeit. Alle overgangskanalen zullen bijvoorbeeld leiden tot een toename van de vraag naar en het aanbod van elektriciteit. Dit zou ook betekenen dat de netwerkcapaciteit moet worden verhoogd om een wanverhouding tussen vraag en aanbod te voorkomen.

Uitdagingen voor een soepele overgang

Er zijn veel zaken die het uitroltempo van investeringen in schone energie beïnvloeden en die kunnen worden beschouwd als knelpunten die het overgangsproces belemmeren, zoals: beleids- en prijsonzekerheden in de bijbehorende markten, problemen met vergunningen, uitdagende en complexe toeleveringsketens, hoge financieringskosten, de lange termijnhorizon van hernieuwbare-energieprojecten en capaciteitsproblemen op elektriciteitsnetwerken.

In de volgende paragrafen zoomen we in op een aantal van deze knelpunten, met name die knelpunten die betrekking hebben op de snelheid van voortgang van verschillende onderdelen/factoren van de energietransitie. We richten ons op de elektriciteitsmarkt voor Europa en zetten de huidige capaciteitsopbouw voor hernieuwbare technologieën, elektrificatie en de capaciteit van elektriciteitsnetwerken (grids) tegenover elkaar.

Hoe staat het met de investeringen in schone technologieën in Europa?

De linker figuur op de volgende pagina toont een toename van investeringen in schone technologieën voor alle componenten van de energiemarkt, waarbij elektrificatie een indicatie is voor de vraagzijde. De rechterfiguur geeft de groeisnelheid van deze investeringen weer, die de afgelopen 5 jaar positief en stijgend is geweest.

Op het eerste gezicht leveren de bovenstaande figuren positief nieuws op voor de overgang, aangezien alle overgangskanalen lijken te werken en er geld in de gewenste richting stroomt. Dit rooskleurige beeld moet echter met de nodige voorzichtigheid worden bekeken, vooral op de middellange en lange termijn. De rechter figuur laat enkele zorgwekkende trends zien. Met name de groei in investeringen voor vraag en aanbod van de elektriciteitsmarkt overtreft die van netten en netwerkuitbreidingen. Als deze trends aanhouden, zal de netwerkcapaciteit onvermijdelijk een knelpunt vormen dat de snelheid van de overgang belemmert.

De inefficiëntie zou kunnen toenemen als gevolg van congesties op het net en zou op Europees niveau tot problemen kunnen leiden die verder reiken dan de nationale elektriciteitsmarkten, doordat de mogelijkheden om elektriciteit te verhandelen tussen niet-buurlanden worden beperkt. Netcongesties zouden ook leiden tot hogere elektriciteitsprijzen, waardoor schone technologieën minder aantrekkelijk worden, investeringen in elektrificatie worden uitgesteld of vertraagd en de kosten van de overgang toenemen, wat leidt tot een langzamere overgang.

Het probleem van beperkte netcapaciteit en het effect daarvan op de transitie begint voor veel EU-landen al aan de oppervlakte te komen. In Nederland maken bedrijven bezwaar tegen plannen voor een energiebelasting op fossiele brandstoffen, met het argument dat de stijging van de kosten van fossiele brandstoffen gepaard zal gaan met een beperkte capaciteit van de elektriciteitsnetten om te voldoen aan de sterk toegenomen vraag door industriële elektrificatie. Op dezelfde manier is de beperkte transmissiecapaciteit van het Duitse elektriciteitsnet ontoereikend om te voldoen aan de onevenwichtige vraag tussen de noordelijke en zuidelijke deelstaten, en laat het ook de handel in elektriciteit tussen de buurlanden niet toe. Al met al benadrukken deze trends het belang van het coördineren van de snelheid van vooruitgang voor verschillende onderdelen van de energiemarkt (aanbod, vraag en het net), wat essentieel is om knelpunten te voorkomen en een soepele en efficiënte overgang te realiseren.

Tijdschema's voor netuitbreidingen

Men zou zich kunnen afvragen waarom netuitbreidingen achterblijven bij andere schone investeringen. Een antwoord op deze vraag houdt verband met de complexiteit van het proces voor netwerkuitbreiding, waarbij veel belanghebbenden (publiek en privaat) op nationaal en regionaal niveau betrokken zijn, wat op zijn beurt coördinatie op verschillende niveaus vereist. Bovendien zijn er lange doorlooptijden voor de goedkeuring van netwerkprojecten vanwege inefficiënte vergunningsprocedures, samen met de extra tijd die nodig is om nieuwe regelgeving aan te passen en na te leven. Al deze aspecten dragen bij tot de verlenging van het tijdsbestek dat nodig is voor de planning en uitvoering van netwerkprojecten. Om precies te zijn, en volgens een vertegenwoordiger van het IEA, is de tijd die nodig is voor projecten wat betreft netuitbreiding (gemiddeld 4 jaar) bijna twee keer zo lang als bijvoorbeeld voor andere hernieuwbare energieprojecten.

Dit is een alarmerend teken: een langzamere overgang door onvoldoende netwerkcapaciteit wordt versterkt door de wanverhouding tussen de tijd die nodig is voor de uitrol van netuitbreidingen en de tijd die nodig is voor elektrificatie of de uitrol van hernieuwbare energiebronnen.

Overgangssnelheid voor elektriciteitsvraag en -aanbod

Als we het probleem van de netwerkcapaciteit buiten beschouwing laten, kan er nog een andere discrepantie in de snelheid van de overgang ontstaan tussen de groei van het aanbod van en de vraag naar elektriciteit, of zelfs tussen de verschillende sectoren van de vraag naar elektriciteit, die de overgang ook kan belemmeren. Dat wil zeggen, als de vraag naar elektriciteit sneller groeit dan het aanbod, zullen de elektriciteitsprijzen stijgen, waardoor er minder stimulansen zijn om te elektrificeren of over te stappen van vuile technologieën. Ook binnen sectoren die elektriciteit gebruiken voor consumptie- of productiedoeleinden kan, als de ene sector sneller overschakelt dan de andere, de overgang worden vertraagd door intersectorale terugkoppelingseffecten (spill-over effecten). Als elektrificatie in de transportsector bijvoorbeeld sneller wordt ingevoerd dan in andere sectoren, als al het andere constant blijft, daalt de vraag naar fossiele brandstoffen in de transportsector terwijl die naar elektriciteit stijgt, waardoor fossiele brandstoffen relatief goedkoper en aantrekkelijker worden voor gebruik in andere sectoren, waardoor de stimulansen om de overgang in deze sectoren te versnellen afnemen.

Al deze mechanismen en mogelijke belemmeringen voor de overgang maken duidelijk dat de snelheid van de overgang in verschillende onderdelen van het systeem moet worden gecoördineerd. Overheden kunnen hierbij een essentiële rol spelen door een alomvattende visie en tijdlijn te bieden voor de overgang van verschillende sectoren, vergunningsprocedures te stroomlijnen en te standaardiseren en de coördinatie tussen verschillende belanghebbenden te vergemakkelijken.